राजस्थानचे रजत जलबिंदू - 12

श्री अनुपम मिश्र यांच्या पुस्तकाचे स्वैर भाषांतर

हक से बहसे हाकडो, बंध तुटसे अरोड
सिंघडी सूखो जावसी, निर्धनियो रे धन होवसी।
उजडा खेडा फिर बससी, भागियो रे भूत कमावसी
इक दिन ऐसा आवसी।

हाकडो - त्यानंतर समुद्र, त्यावरून दरियाव, मग त्यावरून वस्, दरिया - नदी बनल्या. हाकडोला, तेव्हा ह्याच भागात कधीतरी लुप्त झालेल्या प्राचीन सरस्वती नदीच्या बरोबर सुध्दा ठेवून बघून झाले आहे. आज ह्या भागात गोड्या पाण्याचा चांगला साठा आहे अस समजवले जातय.... आणि याचा संबंध त्या नद्यांच्या झिरपण्याशी जोडला जातो आहे. सीमेच्या पलीकडे पाकिस्तानच्या सख्खर जिल्ह्यात अरोड नावाच्या ठिकाणी एक बांध आहे... एक दिवस असा येईल, की तो बांध तुटून जाईल. सिंध कोरडा पडले, वसलेली खेडी - गावं उजाड बनतील, उजाड गावं पुन्हा वसतील, श्रीमंत गरीब होईल आणि निर्धन धनिक बनतील - एक दिवस असा येईल.

हाकडो ची प्राथमिक माहिती आणि राजस्थानीमध्ये समुद्राची काही नावे आम्हाला श्री. बद्रीप्रसाद साकरिया आणि श्री. भूपतिराम साकरिया यांनी संपादित केलेल्या 'राजस्थानी - हिंदी शब्दकोष', पंचशील प्रकाशन, जयपूर ह्या पुस्तकातून मिळाली. त्यांना नीट समजून घेता आले ते, श्री. दीनदयाळ ओझा (केला पाडा, जैसलमेर) आणि श्री. जेठसिंह भाटी (सिलाबटा पाडा, जैसलमेर) यांच्याबरोबर झालेल्या गप्पांमधून वर व्यक्त केलेली आशा, 'एक दिवस असा येईल', सुध्दा श्री. जेठूजींकडूनच मिळाली. डिंगल भाषेमध्ये समुद्राची नावे, 'राजस्थानी शोध संस्थान', चौपसनी, जोधपूर, मधून प्रकाशित आणि श्री. नारायण सिंह भाटी द्वारा संपादित 'डिंगल कोष' (1957) मधून प्राप्त झाली आहेत.

राज्याच्या पाऊसमानाचे आकडे 'राजस्थानी ग्रंथागार', जोधपूर हून प्रकाशित श्री. इरफान मेहरच्या 'राजस्थानका भूगोल' ह्या पुस्तकातून घेतलेले आहेत. राजस्थानची जिल्हावार जलकुंडली अशी आहे -

नव्याने बनलेल्या जिल्ह्यांचे आकडे आता उपलब्ध नाही आहे.

वर्षभरामध्ये केवळ 16.40 सें.मी पाऊस मिळणारे जैसलमेर शेकडो वर्षांपर्यंत इराण - अफगाणिस्तान पासून - रशियापर्यंतच्या कित्येक भागातून होणाऱ्या व्यापाराचे केंद्र बनून राहिलेले आहे. त्या दरम्यान जैसलमेरचे नाव जगाच्या नकाशावर किती चमकत होते त्याची झलक 'जैसलमेर खादी ग्रामोदय परिषदे' च्या गोदामाच्या एका भिंतीवर काढलेल्या नकाशामध्ये आजही पाहायला मिळते. त्यावेळी मुंबईस कलकत्ता, मद्रास शहराचे कुठेच नावही नव्हते.

मरूनायक श्रीकृष्णाची मरूभूयात्रा आणि वरदानाचा प्रसंग आम्हाला सर्वप्रथम श्री. नारायणलाल शर्म्माजींच्या पुस्तकात आढळला.

थर वाळवंटाच्या जुन्या अभिधानांमध्ये मरूमेदनी, मरूधन्व, मरूकांतार, मरूधर, मरूमंडल आणि मारव यासारखी नाव - अमरकोष, महाभारत, प्रबंधचिंतामणी, हितोपदेश, नीतिशकत, वाल्मिकी रामायण इ. संस्कृत ग्रंथांमध्ये सापडतात आणि त्यांचा अर्थ 'वाळवंट' ह्यापेक्षा सुध्दा जास्त करून 'एक निर्मळ प्रदेश' असा आहे.

भूमी, आप आणि ताप यांची तपस्या :

पावस मुदर बळाहक पाळग, धाराधर (वळि) जळधरण।
मेघ जळद जळवह जळमंदळ, घण जगजीवन घणाघण।।
तडितवांन तोईद तनयतूं, नीरद वरसण भरण - निवांण।
अभ्र परजन नभराट आकासी, कांमुक जळमुक महत किलांण।।
(कोटि सघण, सोभा तन कांन्हड, स्यांम त्रेभुअण स्याम सरीर।
लोक मांहि जम जोर न लागै, हाथि जोडि हरि समर हमीर)।।

श्री. उदयराम बारहठ विरचित अवधान माला मध्ये उरलीसुरली नावे अश्या प्रकारे एकत्रित केली गेली आहेत -

धाराधर घण जळधरण मेघ जळद जळमंड,
नीरद बरसण भरणद पावस घटा (प्रचंड)।
तडितवान तोयद तरज निरझर भरणनिवांण,
मुदर बळाहक पाळमहि जळद (घणा) घण (जांण)।
जगजीवन अभ्रय रजन (हू) काम कहमत किलांण,
तनयतू नभराट(तब) जळमुक गयणी(जा'ण)।।

डिंगल भाषेतील आणखी एक शब्दसूची, जिच्या कर्त्याचं नाव अज्ञातच आहे, ढगांच्या काही ज्ञात - अज्ञात नावांची आणखी भर घातले -

मेघ जळद नीरदं जळमंडण, घण बरसण नभराट घणाघण।
महत किलांण अकासी जळभुक, मुदर बळाहक पाळग कांमुक।
धारधर पावस अभ्र जळधर, परजन तडितवांन तोयद(पर)।
सघण तनय(तू) स्यामघटा(सजि), गंजणरोर निवांणभर गजि।

काळ्या मेघाप्रमाणे उमडणारी ही सूची, कविराज मुरारिदान द्वारा विरचित डिंगरकोष मधल्या ह्या भागावर थांबवली जावू शकते -

मेघ घनाधन घण मुदिर जीमूत (र) जळवाह,
अभ्र बळाहक जळद (अख) नभधुज धूमज (नाह)।।

डिंगल कोषाचे हे संदर्भ आम्हाला, श्री. नारायणसिंह भाटी द्वारा संपादित - आणि राजस्थानी शोध संस्थान, चौपासनी, जोधपूर द्वारा सन 1957 मध्ये प्रकाशित डिंगलकोष मधून मिळाले आहेत.

ढगांचा स्वभाव, रंग - रूप, त्यांचे ह्या दिशेपासून त्या दिशेपर्यंत धावणे, मध्येच एखाद्या टेकडीवर थोड टेकून विश्राम करणे इत्यादी च्या प्रारंभिक सूचना - माहिती - राजस्थानी हिंदी शब्दकोष मधून घेतली गेली आहे.

ह्या काळात जमानो ह्या शब्दातील खरा भाव - श्री. ओम् थानवी, संपादक, जनसत्ता 186 - बी. इंडस्ट्रिअल अेरिया, चंडीगढ यांच्याकडून आम्ही समजू शकलो. श्री. थानवी यांनी सन 1987 मध्ये सेंटर फॉर सायन्स अँड एन्हायर्नमेंट, न्यू दिल्ली कडून मिळालेल्या एका संशोधन वृत्तीवर कदाचित पगिल्यांदाच राजस्थानच्या जलसंग्रहावर एक विस्तृत लेख लिहिला होता... आणि ह्या परंपरेचे भव्य दर्शन घडवणारे देखणे फोटोही काढले होते. मग जमानो वर विस्तृत माहिती आम्हाला श्री. जेठूसिंहजी कडून मिळाली. त्यांनीच ज्येष्ठाचं महत्व ज्येष्ठाची प्रशंसा करणारी गोपालांची गाणी तसेच महिन्याच्या एकमेकांतल्या संभाषणांतली ज्येष्ठाची श्रेष्ठता ह्या संबंधीची माहिती पुरवली.

पाऊस पडण्याच्या तूठणो ह्या क्रियेपासून ते उबरेलो म्हणजे पाऊस कमी होत जाण्याच्या प्रक्रियेला आम्ही राजस्थानी - हिंदी शब्दकोषा च्या आधारेच समजून घेवू शकलो.

राजस्थानचे रूपेरी थेंब :

सौ. प्रज्ञा सरखोत - मो : 07738240836

राजस्थानचे रजत जलबिंदू - 1

राजस्थानचे रजत जलबिंदू - 2

राजस्थानचे रजत जलबिंदू - 3

राजस्थानचे रजत जलबिंदू - 4

राजस्थानचे रजत जलबिंदू - 5

राजस्थानचे रजत जलबिंदू - 6

राजस्थानचे रजत जलबिंदू - 7

राजस्थानचे रजत जलबिंदू - 8

राजस्थानचे रजत जलबिंदू - 9

राजस्थानचे रजत जलबिंदू - 10

राजस्थानचे रजत जलबिंदू - 11